Historia Włodawy

    W 1693 r. zadłużony  Rafał Leszczyński sprzedał Włodawę właścicielowi pobliskiej Różanki, Ludwikowi Konstantemu Pociejowi za sumę 440 tysięcy złotych polskich. Włodawa liczyła wtedy około 1200 mieszkańców . Podkomorzy brzeski Ludwik Konstanty Pociej należał do najwybitniejszych przedstawicieli swego rodu .Ciesząc się dużym autorytetem wśród szlachty , szybko awansował . W 1698 r. został skarbnikiem litewskim , w 1704 r. podskarbim Wielkiego Księstwa Litewskiego , a w 1709 r. hetmanem polnym litewskim . W 1722 r. uzyskał godności hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego .

    Pociej kontynuował rozpoczęte przez Rafała Leszczyńskiego dzieło porządkowania organizacji wewnętrznej gminy miejskiej. Cieszył się opinią dobrego gospodarza. Niedługo po nabyciu dóbr (w l. 1693-1696) uzyskał od króla Jana III Sobieskiego przywilej pozwalający organizować we Włodawie dwa jarmarki: dwutygodniowy na Zielone Świątki i czterotygodniowy na św. Michała. W 1698 r. sprowadził Pociej do Włodawy zakonników z jasnogórskiego klasztoru Paulinów, których osadził przy odbudowanym kościele parafialnym. Do budowy klasztoru przystąpiono w 1711r.

   W okresie wojny północnej i konfederacji tarnogrodzkiej, a zwłaszcza opowiedzenie się Pocieja po stronie Augusta II przyczyniło się do zniszczenia miasta i dalszego ubożenia jego mieszkańców. Potrzebujący pieniędzy podskarbi litewski zastawił dobra włodawskie za 72 tys. tynfów podczaszemu bracławskiemu Andrzejowi Dunin – Borkowskiemu. W dwa lata później Włodawa i całe dobra zostały zniszczone i złupione przez wojska szwedzkie. Pociej postanowił więc sprzedać Włodawę Marcinowi Leopoldowi Zamoyskiemu, kuchmistrzowi koronnemu i staroście bolimowskiemu. Transakcja z Zamoyskim nie została sfinalizowana, gdyż 15 marca 1711 r. Ludwik Pociej jako właściciel dóbr włodawskich zawarł we Włodawie kontrakt dzierżawny z kasztelanem wołyńskim Michałem Liniewskim. W 1716 r. przed sądem grodzkim chełmskim toczył się proces jego spadkobierców Jerzego i Marianny Potockich z Ludwikiem Pociejem o nie uregulowane sumy kontraktu.

   18 września 1716 r. przeprowadzono „Rewizję Włodawy”, z której wynika, iż miasto wymagało odbudowy. Komisarze przysłani do przeprowadzenia rewizji orzekli ruinę włości włodawskiej i proponowali zwolnić Włodawian z czynszów i dać im ziarno na zasiew. Wobec takiego stanu rzeczy Ludwik Pociej postanowił objąć dobra w osobisty zarząd. Potwierdził ordynację Rafała Leszczyńskiego z 1688 r., która 5 października została wpisana do ksiąg grodzkich brzeskich. 1 lipca 1717 r. wystawił dokument, w którym szczegółowo opisał uposażenie klasztoru paulinów, oddając jednocześnie prawo patronatu nad kościołem parafialnym klasztorowi jasnogórskiemu. W ten sposób powstała na terenie miasta jurydyka paulinów, będąca obok kahału żydowskiego drugim organizmem nie podlegającym jurysdykcji gminy miejskiej. Dokończył także Pociej w 1718 r. prace przy budynku klasztornym, w roku następnym zapowiedział budowę kościoła. Planu tego nie zrealizował. W 1719 r. wystawił nowy przywilej dla cechu szewskiego.

   Ostatnie lata życia właściciel Włodawy spędził w pobliskiej Różance. Wiele uwagi poświęcił wówczas powiększaniu dochodowości okolicznych dóbr. 7 sierpnia 1726 r. otrzymał od Augusta II przywilej pozwalający organizować we Włodawie jarmark na „Usplenije Ruskie”, co uwzględniając różnice kalendarza wypadało 27 sierpnia. Król zezwalał, aby w miasteczku wolno było handlować różnymi towarami. Przeważały wśród nich wyroby włókiennicze, sól, zboże i bydło. Ludwik Konstanty Pociej zmarł 3 stycznia 1730 r. został pochowany w podziemiach włodawskiego klasztoru Paulinów. Dobra włodawskie objęła jego córka Marianna Ewa, żona Franciszka Borzęckiego, starosty żydaczewskiego. Pretensje do spadku zgłaszała także wdowa Emerencjanna i wychowanek zmarłego hetmana Antoni Pociej. Po kilkuletnich procesach Antoni, strażnik litewski przejął włość włodawską od 30 października 1736 r. W czasie rządów Antoniego Pocieja Włodawa znacznie się rozbudowała. W 1739 r. Paulini rozpoczęli budowę nowego kościoła. Założyli w tym celu własną cegielnię. Prace rozpoczęto w 1741 r. według projektu Pawła Fontany. Świątynia pod wezwaniem św. Ludwika wówczas wzniesiona należy do tzw. Centralnych kościołów późnobarokowych. Prace budowlane trwały do 1752 r.

    17 czerwca 1742 r. Antoni Pociej dokonał nadań rewizji na rzecz włodawskiej cerkwi unickiej. W następstwie tego dokumentu powstała jurydyka cerkiewna.

   Prace inwestycyjne we Włodawie oraz działalność polityczna jej właściciela wymagały dużych sum pieniędzy. Dlatego też z powodu dużych długów Antoni Pociej w 1745 r. sprzedał dobra włodawskie podskarbiemu litewskiemu Jerzemu Flemmingowi. Kontrakt spisany 18 października tego roku zawierał klauzulę, że jeśli do 29 lutego 1749 r. Pociej nie wykupi włości, przejdzie ona na własność Flemminga. Antoni Pociej zmarł 16 lutego 1749 r., a więc 13 dni przed upływem terminu. Włodawa  otrzymała więc nowego właściciela.

   W latach 1746 – 1747 Jerzy Flemming ponownie zabezpieczył transakcję, a 21 listopada 1746 r. uzyskał od króla Augusta III nowy przywilej jarmarczny dla Włodawy. Król pozwolił organizować tutaj dwuniedzielny jarmark na św. Bartłomieja w dniu 24 sierpnia.

   Jerzy Flemming przywiązywał dużą wagę do stanu miasta i jego funkcjonowania. Dlatego Włodawa wtedy rozbudowywała się i reorganizowała. Pojawiły się wówczas pierwsze kamienice murowane. Miasto wyraźnie dzieliło się na dwie części , zajmowane przez Żydów i chrześcijan . Stan posiadania wskazywał na większą zamożność Żydów , co spowodowało nawet wydanie zakazu wykupywania przez nich posesji miejskich . W Rynku znajdował się budynek kordegardy , zajmowany przez załogę wojskową , której zadaniem było pilnowanie porządku i bezpieczeństwa w mieście . Pracowały wówczas we Włodawie cztery młyny, browar dworski, folusz i cegielnie. Pod miastem nad Bugiem znajdował się budynek Solarni, gdzie składowano sól przywiezioną do miasta. Wszystkie te budynki i zakłady wytwórcze zbudowano z drewna. Ponadto na Bugu funkcjonował most zbudowany z siedmiu pomostów przytwierdzonych do pali, most, który otwierał się dla przepływających statków.  W Rynku obok kordegardy znajdowały się „Kramnice”, które później potocznie zwano „Czworobokiem”.

   W okresie rządów Jerzego Flemminga dokończono również budowę kościoła parafialnego. Prace przy jego wystroju trwały aż do 1780 r. Około  1764 r. wzniesiono włodawską synagogę.

   Liczbę mieszkańców  1773 r. ocenia się na około 2000 osób. Handel i obsługa transportu znajdowały się w rękach Żydów. Wśród nich byli rzeźnicy, młynarze, cyrulicy, złotnicy oraz kotlarz, szewc, szklarz, mydlarz i stelmach. Najwięcej zaś było kuśnierzy i krawców. Chrześcijanie zajmowali się przede wszystkim rolnictwem, pracując niejednokrotnie na małych kawałkach ziemi.

   18 października 1771 r. Książę Adam Kazimierz Czartoryski mąż Izabeli, córki Flemminga przejął Włodawę. Kontynuował dzieło teścia. 16 lutego 1775r. wystawił w Warszawie obszerną ordynację. Porządkowała ona przede wszystkim powinności Włodawian na rzecz właściciela i wzmiankowała o potrzebie regulacji granic. Prace podjęto w następnym dziesięcioleciu. Po przemieszczeniu posesji miejskich przeprowadzono regulację przebiegu granic oraz dokonano korekt wielkości poszczególnych sektorów miasta. Wytyczono nowe działki na tzw. Dolnym Zamku i Podzamczu. Dokonano także regulacji sieci ulic przystosowując układ komunikacyjny miasta do aktualnych potrzeb. Osią nowego układu została uczyniona ulica Wyrykowska, wychodząca z południowo – zachodniego narożnika Rynku. Prowadził nią tzw. trakt warszawski. Zarówno tę jak i inne ulice znacznie poszerzono. Zabudowa miasta nie należała do okazałych. Przybyło jednak w porównaniu z 1773r. murowanych kamienic, które wznoszono głównie w Rynku. Przeważały jednak domy i domki, a na przedmieściach chałupy, niewiele różniące się od wiejskich. Ludność Włodawy wyraźnie się w tym czasie zwiększyła. Szacowano ją na około 2500 mieszkańców. Wiązało się to niewątpliwie z zamiarami księcia Czartoryskiego, aby uczynić z miasta ważny ośrodek rzemieślniczo – handlowy nad środkowym Bugiem.

   Mieszkańcy Włodawy zajmowali się głównie handlem, obsługą przybyszów, rolnictwem oraz rzemiosłem. Dwie pierwsze grupy zajęć były domeną ludności żydowskiej. Handel prowadzono przede wszystkim w Rynku, gdzie funkcjonowała Kramnica. Poszczególni kupcy posiadali tam wykupione wieczyście kramy oraz sklepy murowane. Było ich 45, ale tylko cztery należały do chrześcijan. Poza właścicielami tych pomieszczeń handlem zajmowało się 16 kramarzy, 1 szmuklerz, 1 kupiec mączny oraz furman handlujący smołą. Znaczna liczba Włodawian trudniła się także rzemiosłem. Prawie 45% właścicieli posesji miejskich wykonywało zawód związany z wytwórczością. Pozwala to zaliczyć Włodawę do miast rzemieślniczo – handlowych. Wśród grup specjalności rzemieślniczej na czoło wysuwają się przedstawiciele branży budowlanej i ceramicznej. Wiązało się to z ówczesną przebudową Włodawy, co spowodowało zapotrzebowanie na usługi budowlane. W mieście było 7 murarzy i 5 cieśli. W tym czasie we Włodawie było 30 garncarzy, wykonywali oni jednak poza produkcją garnków, prace zdunów i lepiarzy, czyli byli wykorzystywani do prac budowlanych. Na drugim miejscu lokują się przedstawiciele branży skórzanej (4 zawody, 37 warsztatów), wśród których szczególnie dużo było szewców i kuśnierzy. Na trzecim miejscu są przedstawiciele branży spożywczej (4 zawody, 22 warsztaty). Oprócz tego byli krawcy, jubiler, introligator oraz dwóch złotników. Rolnictwo w gospodarce miejskiej odgrywało mniejszą rolę. Większość mieszczan uprawę roli i hodowlę zwierząt traktowało jako zajęcia uboczne, obok wykonywała rzemiosło lub handel. Najmniejsze gospodarstwa miały powierzchnię 4 morgów, 57,4% gospodarstw nie przekraczała 10 morgów, a nieliczne miały powyżej 20 morgów.

   Przeprowadzane w 1786 r. prace miernicze i regulacyjne przyczyniły się do uporządkowania podziału przestrzeni miejskiej, likwidowały zarazem źródło sporów i konfliktów pomiędzy jej użytkownikami. Miało to duże znaczenie dla rozwoju Włodawy.

   W czasie wojny polsko – rosyjskiej 1792 r. we Włodawie przebyła dywizja gen. Michała Wielhorskiego, która miała organizować obronę na linii Bugu, na odcinku Stulno – Włodawa. Na lewym skrzydle tych wojsk znalazł się pułk dowodzony przez gen. Józefa Zajączka. Po zwycięskiej bitwie Kosciuszki pod Dubienką pułk ten z innymi oddziałami wycofał się w lubelskie.

   W trakcie powstania kościuszkowskiego zwycięstwa rosyjskie odniesione nad korpusem gen. Zajaczka pod Dubienką i Chełmem umożliwiły Rosjanom wkroczenie na Lubelszczyznę. Wśród opanowanych przez nieprzyjaciela miast znalazła się prawdopodobnie  i Włodawa. Następnie po opuszczeniu tych terenów przez wojska rosyjskie dotarły tu siły austriackie. Do pierwszej potyczki z wojskami austriackimi doszło 26 sierpnia 1794 r. Miasteczka Ostrów bronił niewielki oddział majora Zaliwskiego. Mimo dwukrotnej przewagi nieprzyjaciel został kompletnie rozbity. Dwa dni później Austriacy zamierzali usunąć polski posterunek z Włodawy. Odsiecz majora milicji drohiczyńskiej Jana Kuczyńskiego, dowodzącego 113 jeźdźcami, umożliwiła rozgromienie napastników.10 września oddziały austriackie rozpoczęły odwrót na południową Lubelszczyznę. W tym czasie Włodawa stała się miejscem postoju pododdzialu pułkownika Walentego Kwaśniewskiego. Po porażkach pod Krupczycami i Terespolem Włodawa dostała się w ręce rosyjskie. Okupacja rosyjska trwała aż do końca insurekcji.

   W 1795 r. w wyniku III rozbioru Rzeczpospolitej miasto znalazło się w granicach Austrii. Rząd austriacki przeprowadził zmiany podziału administracyjno – terytorialnego Galicji Zachodniej. Doszło do scalenia dwóch wyodrębnionych cyrkułów: chełmskiego i mającego w swoim obrębie Włodawę – bialskiego. Na „stolicę” nowo utworzonego okręgu wyznaczono Włodawę. Wkrótce jednak podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby do Białej.

   W 1798r. jako wiano córki Izabeli i Adama Czartoryskich – Zofii, która poślubiła ordynata hrabiego Stanisława Zamoyskiego, dobra włodawskie trafiły w ręce Zamoyskich.

   W 1809 r. po wygranej z Austriakami kampanii Włodawa wraz z Galicją Zachodnią została przyłączona do Księstwa Warszawskiego . W 1810 r. utworzono powiat włodawski . Powstał nowy urząd podprefekta , sprawującego funkcję naczelnika władz powiatowych . Powiat liczył w pierwszym roku swego istnienia 50316 mieszkańców i skupiał poza Włodawą dziewięć innych miast .

    Usamodzielnienie się regionu włodawskiego pod względem administracyjnym nie zlikwidowało całkowicie jego zależności w tym zakresie od  stolicy dawnego cyrkułu Białej . Upadek Księstwa Warszawskiego położył kres istnieniu powiatu włodawskiego .

   Po zakończeniu wojny francusko- rosyjskiej w 1812 r. wojska carskie, które jeszcze w czasie jej trwania swoimi napadami zrujnowały miasto , zajęły cały obszar Księstwa Warszawskiego . Większa część okupowanego od 1813 r. terytorium , łącznie z ziemiami nadbużańskimi , w myśl decyzji kongresu wiedeńskiego znalazła się w granicach imperium Romanowów . Wtedy to właśnie , w 1815 r. Włodawa weszła w nowy , trwający 100 lat , okres panowania rosyjskiego .W czasach rządów rosyjskich Włodawa należała  w latach 1815 – 1837 do województwa podlaskiego, w latach 1837 – 1844 do guberni podlaskiej . a następnie lubelskiej (1844 – 1866) i siedleckiej (1866 r.)

    Włodawa  przez cały czas pełniła funkcje ośrodka administracyjnego trzech występujących w niej wyznań religijnych. Włodawską parafią katolicką zarządzali przeorowie konwentu paulinów, a po skasowaniu zakonu kapłani świeccy. Miasto było także siedzibą parafii greckokatolickiej i stolicą najludniejszego dekanatu diecezji chełmskiej. Gmina żydowska była najliczniejszą jednostką wyznaniową na terenie Włodawy.

   W 1820 r. Zofia Zamoyska uzyskała od władz carskich zezwolenie na wznowienie jarmarków po wschodniej stronie Bugu , pomimo iż rzeka stanowiła wówczas granicę pomiędzy Królestwem Polskim  a Cesarstwem Rosyjskim . Ponownie rozkwitł więc handel , przez Włodawę przechodziły wielkie ilości wołów sprzedawanych  z Ukrainy do Królestwa . Urządzono nawet specjalną „kwarantannę” na polach niedaleko wsi Suszno , gdzie przed dalszym transportem sprawdzano zdrowotność bydła . Miarą pomyślnego rozwoju miasta był szybki wzrost ludności . W 1822 r. Włodawa liczyła 3162 mieszkańców , a w 1865 już 6296 , z czego ponad dwie trzecie stanowili Żydzi .

    W 1837 r. dobra włodawskie przeszły w ręce hr. Augusta Zamoyskiego , który założył w mieście ochronkę dla dzieci i szpital dla włościan .W 1848 r. zamienił w swych posiadłościach pańszczyznę na czynsz . W 1859 r. ogólna powierzchnia dóbr Zamoyskich wynosiła 54 506 mórg , z czego 706 leżało za kordonem granicznym , na terenie Rosji.

   W 1864 r. władze carskie skasowały zakon Paulinów i usunięto księży z Włodawy . Probostwo zostało zdegradowane do tzw. administracji , która należała odtąd do kapłanów świeckich

   W 1864 r. zabudowę Włodawy tworzyło 429 domów. W porównaniu do stanu sprzed 54 lat zauważyć można znaczne zmniejszenie się ich liczby (o ponad 14 %). W odniesieniu zaś do 1829 r., w którym miasto osiągnęło szczyt rozwoju budowlanego (508 domów), regres ów był bardziej wyraźny (26 %). Zdarzające się w niektórych latach gwałtowne spadki liczby budynków to następstwo działań militarnych (chodzi tu o wojnę 1812 r. oraz o powstania listopadowe i styczniowe), częściej zaś  - stale nawiedzających miasto klęsk pożarów .Najbardziej okazale prezentowały się świątynie katolicka, żydowska i greckokatolicka. Z innych budynków o charakterze publicznym należy wymienić drewnianą komorę celną, murowany magazyn solny oraz szpital i łaźnię żydowską . Władze miasta początkowo mieściły się w jednopiętrowym domu w Rynku. Była tam kancelaria i kasa miejska oraz poczta, areszt i mieszkanie policjanta. W związku z pobytem w mieście załogi wojskowej istniały tu: jeżdżalnia dla kawalerii, stajnia dla 60 koni, szopa artyleryjska i plac musztry. Do zabudowań przemysłowych należały we Włodawie cegielnia, murowany młyn wodny i bydłobójnia. W XIX w. Wiele ulic uzyskało brukowaną nawierzchnię . W mieście znajdowało się pięć cmentarzy: jeden katolicki, dwa unickie i dwa żydowskie. W południowej części miasta znajdował się tzw. Wielki Staw. Najważniejszym obiektem komunikacyjnym Włodawy był most pływający (łyżwowy).

   Wśród miast regionu Włodawa wyróżniała się liczbą mieszkańców. W 1810 r. liczyła 2238 mieszkańców, a w roku 1865 już trzykrotnie więcej , co dawało miastu drugie miejsce w powiecie. Przyrost ludności hamowały rozmaite klęski, które spadały na ludność. Największe zagrożenie stanowiły epidemie np. cholery w okresie powstania listopadowego, szkarlatyny, kokluszu, ospy, odry .

    Walka z chorobami była utrudniona ze względu na brak stałej opieki lekarskiej. Włodawa, aż do schyłku lat sześćdziesiątych XIX wieku nie posiadała szpitala. Najbliższą placówką lekarską był założony przez hr. Augusta Zamoyskiego szpital w Różance. Z zawodów medycznych występowali w tym czasie we Włodawie jedynie farmaceuci (aptekarze).

   Wśród grup narodowościowych zamieszkujących  Włodawę w II połowie XIX stulecia przeważała ludność żydowska, która stanowiła ok. 70 % społeczeństwa, drugie miejsce zajmowali Polacy i Ukraińcy, a potem Rosjanie.

   Najwięcej mieszkańców utrzymywało się z handlu i gastronomii, rolnictwa, dopiero później rzemiosła. Miejscowa inteligencja składała się z pracowników zatrudnionych w miejskich urzędach administracyjnych,  a także Sądzie Pokoju, komorze celnej, magazynie solnym, kwarantannie zwierzęcej na poczcie. Do elity inteligencji należeli duchowni: paulini, paroch i diak (duchowni greckokatoliccy) i rabin, a ponadto nauczyciel szkoły elementarnej, aptekarz i weterynarze .

   Kolejni właściciele Włodawy wykazywali brak troski o poziom kultury i oświaty mieszkańców. Większość Włodawian nie umiała czytać i pisać. Z kulturą świecką mieszkańcy stykali się w czasie jarmarków, były to przeważnie przedstawienia wędrownych grup teatralnych o niskim poziomie artystycznym.

    Włodawska szkoła elementarna (jednoklasowa) działała już w czasach austriackich, pozostając na utrzymaniu paulinów. W pierwszych latach Królestwa Polskiego była nieczynna. Szkołą oprócz nauczyciela kierował jej opiekun- katolicki proboszcz. Kształceniem zajmował się jeden nauczyciel. Program nauczania obejmował naukę religii i moralności, czytanie polskie i rosyjskie, arytmetykę i kaligrafię . Szkoła została po 10 latach zamknięta z powodu zajęcia budynku na wojskowe kwatery. Mieszkańcy przejawiali obojętny , a nawet wrogi stosunek do kształcenia swoich dzieci. Tłumaczenie stanowił brak środków na ubrania , często wykorzystywano też dzieci w pracach polowych. W 1865 r. na podstawie zarządzenia władz utworzono we Włodawie dwie szkoły: dwuklasową męską i jednoklasową żeńską. Szkoły te były jednak narzędziem rusyfikacji.

   Pod koniec XIX w. wybudowano linię kolejową z Brześcia do Chełma, która ożywiła nieco rozwój gospodarczy okolic Włodawy. Jedyne ważniejsze połączenie drogowe łączyło Włodawę z Chotyłowem i Chełmem. Bug nie był wykorzystywany jako droga wodna.

    Rzemieślnicy produkowali głównie dla zaspokojenia potrzeb lokalnych. Najczęściej występowały zawody: szewca,  krawca, garncarza, zduna, murarza, cieśli, kowala, ślusarza, szklarza, blacharza, czapnika. Do wybuchu I wojny światowej uznaniem cieszyły wysyłane do Rosji wyroby włodawskich szewców, ale również tkaniny lniane i sukno. Przemysł rozwijał się słabo. Nieznaczne ożywienie nastąpiło po wybudowaniu linii kolejowej. W 1913 r. istniało 30 zakładów produkcyjnych zatrudniających 76 robotników. Najważniejszą rolę odgrywały fabryki w prywatnych majątkach: gorzelnie, młyny, tartaki, cegielnie. Od początku XX w. Zaczęto w zakładach wprowadzać turbiny parowe i napęd elektryczny. W 1914 r. miasto otrzymało oświetlenie elektryczne i zakończono brukowanie większości ulic.

   Zarządzenia rusyfikacyjne objęły urzędy , sądownictwo i szkoły. Zakazano zakładania stowarzyszeń gospodarczych, kulturalnych i filantropijnych. We Włodawie zlikwidowano szkołę parafialną unicką , a w jej miejsce ustanowiono dwuklasową szkołę rosyjską. W 1914 r. działało w mieście 5 szkół(1 dwuklasowa i 4 jednoklasowe), które skupiały 269 uczniów. W1899 r. utworzono we Włodawie bibliotekę .wypożyczali jedynie nauczyciele i uczniowie. W tym też czasie na Chełmszczyźnie i Podlasiu ludność polską wyznania greckokatolickiego, tzw. unitów zmuszano do przyjęcia prawosławia. Ludność stawiała opór przeciwko wyrzucaniu ze świątyń, zakazowi polskich pieśni i modlitw, kazaniom w języku rosyjskim. Władze groźbami i karami pieniężnymi chciały zastraszyć unitów. W1873 r. wierni zamknęli świątynię i strzegli jej przed prawosławnym kapłanem. Przeciwko unitom władze wysłały wojsko. Wiele osób zostało rannych, kilkanaście uwięziono. Po tych wydarzeniach cerkiew Narodzenia NMP stała  się świątynią prawosławną, a unitów władze uznały za wyznawców prawosławia.

   Na początku XX w. We Włodawie następuje ożywienie życia politycznego związane z rewolucją 1905 – 1907 r. Wieści o wybuchu rewolucji w Rosji i strajkach na terenie Królestwa Polskiego spowodowały, że władze wzmocniły ochronę budynków urzędowych: zarządu powiatowego, magistratu, poczty, przybyły posiłki policji. Pierwsze strajki we Włodawie miały miejsce w końcu marca 1905 r., rozpoczęli je krawcy i kowale. Żądano skrócenia czasu pracy i podniesienia wynagrodzeń. Szerszy zasięg miały strajki w zakładach rzemieślniczych, którymi kierowali działacze PPS i Bundu. Pollityczną agitację prowadziły PPS, SDKPiL i Bund. Wśród włodawskich robotników wielu należało do Organizacji Bojowej PPS. Aktywizowali swoją działalność członkowie Narodowej Demokracji. Działalnością patriotyczną wśród młodzieży kierował wikary włodawskiej parafii ks. Ignacy Cyraski, którego władze usunęły z parafii i wydaliły z Królestwa Polskiego.

   W okresie I wojny światowej Włodawa nie znalazła się w zasięgu prowadzonych walk. Mieszkańcy Włodawy pomagali jedynie w kopaniu okopów, organizowali transport, żywność i opiekę sanitarną dla przechodzących oddziałów wojskowych. W sierpniu 1914 r. powstał we Włodawie oddział Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej, którego przedstawicielem był między innymi hr. A. Zamoyski. Komitet zbierał środki i utrzymywał lazarety dla żołnierzy. Wiosną 1915 r. otworzono we  Włodawie ambulatorium lekarskie.

    W sierpniu 1915 r. Rosjanie opuścili Włodawę, cofając się przed nadchodzącymi wojskami niemiecko – austro – węgierskimi. Odchodząc, Rosjanie zabrali ze sobą wiele cennych materiałów, surowców, maszyn i urządzeń. Z Włodawy wywieziono wtedy wszystkie dzwony , które dotarły do Smoleńska.

    Po ustanowieniu okupacji niemieckiej i austro – węgierskiej Włodawa i powiat znalazły się na terenie tzw. Ober – Ostu, podporządkowanego niemieckiej komendzie wojskowej. We Włodawie znajdowała się jedna z 6 komend etapowych. W wyniku działań wojennych i przemarszów wojsk powiat włodawski uległ znacznemu zniszczeniu. Zdewastowanych zostało ponad 20 tys. budynków, 12 kościołów, 64 szkoły. Rozgrabiony został majątek przemysłowy, ludzi i maszyny ewakuowano do Rosji. Tragiczną sytuację pogłębiał zwłaszcza brak żywności. Niemcy wprowadzili surowe reguły i zasady okupacji. Znacznie ograniczono komunikację z resztą kraju . Do miasta docierała tylko jedna gazeta. Działała tylko jedna szkoła początkowa.

   9 lutego 1918 r. Niemcy podpisali traktat z Centralną Radą Ukraińską w Brześciu. N mocy tego traktatu Chełmszczyzna i część Podlasia miały być włączone do Ukrainy. Oznaczało to dla Włodawian koniec nadziei na niepodległość. Podjęto szereg protestów: manifestacji, strajków, zbierania podpisów, bojkotu władz okupacyjnych. W celu obrony ludności polskiej na Podlasiu i Chełmszczyźnie utworzono Straż Kresową, która miała rozwijać również rozwijać wszelkie formy życia narodowego , w tym oświatę . Straż Kresowa zaczęła aktywną działalność na przełomie lipca i sierpnia 1918 r., organizując koła, kolportując prasę i odezwy, pomagając w zakładaniu szkół i bibliotek, zatrudnianiu nauczycieli. Straż inicjowała powstawanie kółek rolniczych, rolniczych kas zapomogowych i samopomocy oraz sklepów. Organizacja współdziałała w tworzeniu jednostki wojskowej, która jesienią 1918r. liczyła ok. 200 osób. Garnęła się do niej głównie młodzież. Organizatorami jej byli m.in. M. Kusyk i J. Błyskosz. Istniała również konspiracyjna organizacja cywilna oraz wojskowa, złożona z kół POW. Od końca października przygotowywały się one do rozbrajania Niemców przejmowania władzy. Narady odbywały się we Włodawie, Sławatyczach i Hańsku.10 listopada na naradzie z udziałem członków Straży Kresowej J.Błyskosz rzucił hasło rozbrajania załóg niemieckich w powiecie włodawskim. Wizyta w komendanturze niemieckiej we Włodawie zakończyła się pomyślnie. Niemiecki komendant miasta zgodził się przekazać władzę Polakom. Na zebraniu Zarządu POW dokonano wyboru tymczasowych władz miasta. Głównym komendantem powiatu włodawskiego został płk Ratajewicz, komendantem Placu J. Błyskosz, a komendantem policji por. Karpiński.

    10 listopada mieszkańcy Włodawy wybrali Radę Miejską. Zaczęto również tworzyć policję, jej komendantem został A. Nowakowski. Oddziały niemieckie opuściły Włodawę i powiat 13 listopada 1918 r. Część z nich została rozbrojona przez polskie formacje wojskowe. Do Włodawy dotarł z pułku stacjonującego w Chełmie oddział kawalerii wojska polskiego pod dowództwem por. Skrzyńskiego.

   Włodawa w okresie międzywojennym leżała na pograniczu województw: lubelskiego, poleskiego i wołyńskiego. Miasto otaczała sieć dróg bitych, łączących je z Lublinem, Parczewem oraz Chełmem. Ważne połączenie stanowiła linia kolejowa między Włodawą, Brześciem Litewskim a Chełmem.

   W 1932 r. Polacy stanowili 51% mieszkańców powiatu włodawskiego, Ukraińcy 29,6%, a Żydzi 16%. W samym mieście pod względem przynależności narodowe dominowali Żydzi (ponad 60%). Największy odsetek stanowiła wiec ludność wyznania mojżeszowego (68,3%), katolików było zaś 30%. W okresie międzywojennym liczba mieszkańców Włodawy wzrastała od 6269 w roku 1921 do 9084 w roku 1937.

   Przemysł powiatu włodawskiego stanowiły w końcu lat 20-tych: młyny, huty szkła, tartaki, drobne przedsiębiorstwa przemysłowe i cechy. W rzemiośle najwięcej było cieśli, kowali, krawców, szewców, stolarzy i rzeźników. Najważniejszą rolę odgrywali Żydzi. Większość ludności żydowskiej stanowili jednak biedni kupcy i rzemieślnicy. Ludność Polska Włodawy to przede wszystkim urzędnicy, wojskowi i przedstawiciele wolnych zawodów.

   W okresie międzywojennym Włodawa pozbawiona była przemysłu fabrycznego. Niewielkie zakłady przemysłowe pokrywały tylko miejscowe potrzeby. Także rzemiosło włodawskie, opanowane przez Żydów, cechował niski stopień rozwoju. Przed wybuchem II wojny światowej co piąty mieszkaniec Włodawy utrzymywał się z handlu, również w większości należącego do Żydów. Znaczna część mieszkańców posiadała drobne gospodarstwa rolne.

   W okresie międzywojennym we Włodawie działały: Spółdzielnia Spożywców „Społem”, Włodawska Spółdzielnia Spożywców „Dźwignia”, Towarzystwo Pożyczkowo – Oszczędnościowe i Spółdzielnia Rolniczo – Handlowa „Solidarność”.

   W mieście jedyny środkiem komunikacji było kilkanaście dorożek, które kursowały na stację kolejową. Autobusami jeżdżono do Lublina, Parczewa, Brześcia Litewskiego, Chełma i Lubomla przez Chełm. Bug jako szlak komunikacyjny nie był wykorzystywany.

   Największym osiągnięciem miasta w okresie międzywojennym była rozbudowana sieć szkół. Istniały 3 szkoły powszechne: nr 1 od 1925 r., nr 2 od r. szk.1929/30 i nr 3 od września 1936 r. Chlubą miasta było koedukacyjne Gimnazjum, wyposażone we wszystkie pomoce naukowe i niezbędne pracownie. Ponadto w mieście istniały: Dokształcająca Szkoła Zawodowa, Szkoła Rzemiosła Sejmiku Włodawskiego, Szkoła Zawodowa prowadzona przez Magistrat, Żydowska Prywatna Szkoła Powszechna Żydowskiego Kulturalno – Oświatowego Towarzystwa „Tarbut” i Religijna Szkoła Żydowska „Talmud-Tora”.

   Na terenie Włodawy prowadziły działalność placówki trzech kościołów chrześcijańskich (rzymskokatolickiego, prawosławnego i ewangelicko - augsburskiego) oraz Żydowska Gmina Wyznaniowa.

   Włodawa w okresie międzywojennym była siedzibą różnych instytucji i urzędów: Starostwa Powiatowego, Sądu Grodzkiego (miejskiego), Urzędu Skarbowego, Powiatowej Komendy Policji Państwowej, 9 pułku artylerii ciężkiej, Obwodowego Urzędu Pocztowo – Telekomunikacyjnego, Zarządu Miejskiego Miasta Włodawy.

   W tym czasie oprócz wszystkich ważniejszych partii politycznych działały we Włodawie najróżniejsze organizacje społeczne i stowarzyszenia. Do najważniejszych należy zaliczyć: Oddział Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, Towarzystwo Ochotniczej Straży Pożarnej, Ligę Morską i Kolonialną, Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Funkcjonowało również Żydowskie Towarzystwo Pomocy Chorym „Linas Hacedek”. Wśród policjantów, żołnierzy i urzędników istniały organizacje towarzyskie. Do organizacji sportowych należy zaliczyć klub sportowy KS „Włodawia”, Żydowski Klub Sportowy „Makabi” oraz Wojskowy Klub Sportowy 9 pac.

   Działały także trzy organizacje kulturalo – oświatowe: Towarzystwo Szkoły Rzemieślniczej, Towarzystwo Biblioteki Publicznej i Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno – Oświatowe „Tarbut”.

Bibliografia

1.     Ćwik W., Reder J.: Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.2.     Czajewski W.: Byt włościan w guberni siedleckiej. Wisła R. 3, 1889 z. 1, s. 8-18.

3.     Baranowski B., Libiszowska Z., Rosin R.: Położenie chłopów u schyłku Rzeczpospolitej szlacheckiej, Warszawa 1953.

4.     Baranowski J.: Zapomniane zabytki – Synagoga we Włodawie. „Ziemia”, t. I 1965, s. 97-99.

5.     Baranowski J.: Zabytkowe bożnice we Włodawie i Chęcinach. Biuletyn Żydowski Instytutu Historycznego, 1959, nr 29, s. 58-71.

6.     Bender R.: Rzemiosło w Lubelskiem w XIX w., „Roczniki Humanistyczne” 1973, z. 2, s. 300.

7.     Biernacka K.: Podróż z Włodawy do Gdańska w roku 1816..., Wrocław 1823.

8.     Błyskosz, senator: Z minionych dni. Ziemia lubelska, 1927, nr 3, s. 4-6.

9.     Brykowski R., Smulikowska E.: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom VIII. Województwo Lubelskie. Warszawa 1975.

10. Góralski Z.: Austriackie działania wojenne w Polsce w 1794 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1973, t. XIX, cz 1, s. 257.

11. Groniowski K.: Realizacja reformy uwłaszczeniowej 1864 r., Warszawa 1963, s. 48-49.

12. Grabowski J.: Wycinanka ludowa. Wycinanki włodawskie, Warszawa 1955, s. 58.

13. Guldon Z., Stępkowski L.: Statystyka obrotów towarowych na komorach celnych województwa sandomierskiego 1764 – 1766, Kielce 1986, s. 26-28.

14. Jachymek J.: Oblicze społeczno – polityczne wsi lubelskiej 1931 – 1939, Lublin 1975, s. 275.

15. Kołodziejczyk R.: Burżuazja polska w XIX i XX wieku. Szkice historyczne, Warszawa 1979, s. 71.

16. Kopczyński S., Pukasiewicz S.: Przemysł ludowy na tle stosunków gospodarczych powiatu włodawskiego, Warszawa 1930, s. 228.

17. Kossowski A.: Protestantyzm, 1933.

18. Kullrich F.: Die Baudenkmaler im Gebiet der Bugarmee. [W:] Kunstschutz im Kriege, t. II, Leipzig 1919, rozdz. 9.

19. Kunicki L.: Wasilowa chata. Obrazek z obyczajów okolic nadbużnych, Warszawa 1857. Powiat włodawski, s. 205-228.

20. Len polski i lubelski przemysł ludowy. Przewodnik wystawy – targu we Włodawie, Lublin 1935, s. 64.

21. Łopaciński H.: typy wiesniaczek z Włodawskiego. Wisła R. 4, 1890, s. 977.

22. Marczyk M.: W kregu wierzeń i podań z okolic Włodawy . Zeszyty muzealne muzeum Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego 1996, t.5, s.38-50.

23. Mazurkiewicz J, Ćwik W.: Własność w miastach prywatnych Lubelszczyzny doby Księstwa Warszawskiego i Królestwa kongresowego (1809 - 1866), „Annales UMCS”, sectio G, vol. IV, 1957, s. 27.

24. Michalczuk S.: W sprawie autorstwa rzeźb figuralnych w kościele popaulińskim we Włodawie i popijarskim w Chełmie. Biuletyn Hist. Szt. 1959, nr. ¾, s. 405-406.

25. Michalski S.E.:Włodawa . Monografia statystyczno – gospodarcza .Lublin 1939.

26. Miszczak D.: Kalendarium prac Pawła Antoniego Fontany we Włodawie, „Roczniki Humanistyczne”, r. 18: 1970, z. 5: Historia sztuki, s. 58.

27. Nosek S.: Materiały. 1957, s. 216.

28. Olszewski E., Szczygieł R.: Dzieje Włodawy .Lublin- Włodawa 1991.

29. Pawlik S.: Polskie instruktarze ekonomiczne z końca XVII i z XVIII w., t. II, Kraków 1929.

30. Pruszkowski J.: Martyrologium, t. I, 1905, s. 291-299.

31. Raczyński J.: Centralne barokowe kościoły województwa lubelskiego, Warszawa 1929, s. 20-21, 35-41, tabl. 3.

32. Słown. Geogr. T. XIII s. 711.

33. Sobieszczański F. M.: Kościół parafialny we Włodawie. Tyg. il. 1871, t. 7, s. 20.

34. Sobieszczuk H.: Malowidła ścienne w kościele popaulińskim we Włodawie. Roczniki humanistyczne, t. 6, 1957, s. 271-281.

35. Sprawozdanie Okręgowego Włodawskiego Towarzystwa Rolniczego za rok 1909, Lublin 1910, s. 23.

36. Pług: Z minionych dni. Ziemia włodawska, 1927, nr 2, s. 2-3.

37. Tworek S.:  Z zagadnień organizacji zborów kalwińskich w Małopolsce w XVI – XVII w., „Rocznik Lubelski” t. VIII, 1965, s. 69.

38. Wasiutyński B.: Ludność żydowska w Polsce w wieku XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 15.

39. Węgierski W.: Descriptio oratoria Vlodaviae, urbis celebrimme in finibus Lithuaniae et Milinoris Poloniae sitae. Francofurti od Viadrum 1643.

40. Wieniarski A.: Włodawa i Różanka, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. III, 455.

41. Wilgotowie K.,T., Gawarecki H.: Województwo lubelskie. Warszawa 1957.

42. Wójcicki K. W.: Zarysy domowe, t. III, Warszawa 1892.

43. Wróbel – Lipowa K.: Kultura materialna miast królewskich województwa bełskiego w XVIII w. Lublin, UMCS,1986.